پاییز هزار‌رنگ می رود و زمستان سپید رنگ از راه می رسد، و در این میان شبی است بلند و پر از رمز و راز. شبی به بلندای یک فرهنگ، فرهنگی چند هزار ساله با آیین و رسومی رنگارنگ به سان پاییز و درون‌مایه‌ای پاک و سپید به رنگ زمستان.
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. ایرانیان باستان این شب را شب تولد الهه مهرمیترا می پنداشتند و به همین دلیل این شب را جشن می گرفتند و گرد آتش جمع می شدند و شادمانه رقص و پایكوبی می كردند و سفره ای رنگین پهن می کردند و به صرف «میزد» کنار هم مشغول می شدند. میزد نذری یا ولیمه ای بود غیر نوشیدنی مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا و در آیین های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی خوانی اجرا می کردند که در آن علاوه بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، بخوردان، برسم و غیره، فرآورده های خوردنی فصل و خوراك های گوناگون از جمله خوراك مقدس و آیینی ویژه ای كه آن را میز د می نامیدند بر سفره جشن می آوردند.
ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه ی کوه‌های البرز به انتظار طلوع خورشید می‌نشستند. برخی در مهرابه‌ها (نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می‌شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شب هنگام دعایی به نام «نی ید» را می‌خوانند که دعای شکرانه نعمت بود. روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان؛ می گفتند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود. در این روز عمدتاً به این لحاظ از کار دست می‌کشیدند که نمی‌خواستند احیاناً مرتکب بدی کردن شوند که میترائیسم ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می‌شمرد.
آیین و جشن شب یلدا و یا شب چله بزرگ، تا به امروز در تمامی سرزمین کهنسال ایران و در بین همه قشرها و خانواده ها برگزار می شود.
جشن شب چله، بعد از نوروز تنها جشنی است كه همواره در میان ایرانیان پایدار مانده است و علت پایداری آن را می‌توان:
1. باور دینی كهن مهرپرستان یعنی زایش خورشید و مهر دانست.
2. پایان كار كشاورزان و برداشت محصولات خود و آغاز فصل استراحت آنها دانست كه با مهاجرت روستاییان به شهر، این جشن كه یادآور روزگاران گذشته ایرانیان است، به میان مردم شهر نشین نیز رخنه كرده و پایدار مانده است.
هر جشن، آیینی دارد. یلدا و جشن‌های شب یلدا، یك سنت دیرین در ایران است و به عنوان یك جشن آریایی از هزاران سال قبل رواج داشته است. این آیین‌ها که تا چند دهه پیش فراگیر و اکنون در برخی مناطق اغلب روستایی پابرجاست، عبارت است:
گردهم آیی خانوادگی: آئین و جشن شب یلدا یا شب چله بزرگ كه در سرزمین كهن ایران و در بین همه قشرها و خانواده‌ها برگزار می‌شود، در واقع جشن گردهمایی و آئینی خانوادگی است و گردهمایی‌ها به خویشاوندان و دوستان نزدیك محدود می‌شود. به همین دلیل در کتاب ها و سندهای تاریخی به برگزاری مراسم شب یلدا اشاره ای نشده است. ابوریحان بیرونی از جشن روز اول دی ماه، که آن را خرم روز می نامند، در دستگاه حکومتی و پادشاهی یاد می کند و نامی از شب یلدا در میان نیست، که می توان به دلیل خانوادگی و همگانی و غیر رسمی بودن آن دانست.
کرسی: در زمستان‌ها، استفاده از كرسی برای گرم كردن خانه و دور كرسی نشینی معمولا از شب یلدا، شروع می‌شد و تا پایان چله بزرگ و در برخی خانواده‌ها تا پایان چله كوچك ادامه داشت. اعضای خانواده از كوچك و بزرگ، دور كرسی كه روی آن را میوه و آجیل پوشانده بود، می‌نشستند.
خوردنی های مفید: همان گونه که اشاره شد، امید به زندگی یکی از عوامل مؤثر در جشن گرفتن شب سرد یلدا بود. این امید می‌بایست با بدنی سالم به بار بنشیند؛ بنابراین، گردهمایی خویشاوندان که در خانه بزرگ خانواده و نشستن گرداگرد كرسی انجام می‌شد، با خوردن میوه‌های مفید (هندوانه، به، انگور، انار، سیب، خیار و ... که در هر جای ایران بیشتر در دسترس بود) و تنقلات مقوی (آجیل) تا نیمه شب ادامه می‌یافت.
سروآرایی: جشن اغلب با نمادی همراه است و ایرانیان قدیم درخت سرو را که سرما و ظلمت یارای غلبه بر آن را نداشت، به عنوان سمبل و نماد ایستادگی در برابر سرما برگزیده و در شب چله درخت سروی را با دو رشته نوار نقره‌ای و طلایی می‌آراستند.
شعر خوانی و قصه گویی: گردهم بودن در عصری که تنها رسانه موجود، «سخن» بود، قصه‌گویی و شعرخوانی را ناگزیر می‌ساخت؛ بنابراین، قصه‌گویی بزرگان خانواده؛ بویژه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها دور كرسی برای دیگر اعضای خانواده از آیین‌های شب یلدا از سده‌های قبل است و با توجه به گسترش شعر، بویژه در دوران اسلامی، شاهنامه‌خوانی، حافظ خوانی و خواندن اشعار شعرای شیرین سخن دیگر که حکایت‌های اخلاقی و حماسی را دربرداشتند، به آیینی از آیین‌های شب یلدا تبدیل شد.
فال حافظ: اگر رسم‌ها و آیین‌های دیگر یلدا را میراثی از فرهنگ چند هزار ساله ایرانیان بدانیم، فال حافظ گرفتن در شب یلدا، در سده‌های اخیر به آیین‌های شب یلدا افزوده شده است.
safar724.com
